هر ساله شاهد بروز حوادث تلخ در معادن و به‌ویژه معادن زغالسنگ کشور هستیم. بااین‌وجود موضوع تأمین ایمنی کارگران در رده اولویت‌های سیاست‌گذاران نیست. سال گذشته و پس از بروز حادثه در معدن زغال دامغان که به از دست رفتن جان ۶ کارگر منتهی شد، انجمن زغالسنگ خواستار تأمین تجهیزات ایمنی برای معادن شدند. این تجهیزات عموماً وارداتی هستند و تأمین ارز آن باید موردتوجه دولت قرار گیرد. درنتیجه این انجمن خواستار تخصیص ۳۰ میلیون دلار به صنعت زغالسنگ برای حفظ ایمنی کارگران شد. مسئولان برای تحقق این خواسته قول و وعده دادند اما هیچ تجهیزاتی به کشور وارد نشد.
انجمن زغالسنگ ایران هفته گذشته طی نامه‌ای به وزیر صنعت، معدن و تجارت از کاهش تولید زغالسنگ به دلیل غیراقتصادی شدن معادن و افزایش واردات با نرخ سه برابر داخلی خبر داد. در این نامه خطاب به عباس علی‌آبادی تاکید شده: «در سال گذشته مکاتبات متعددی در خصوص مشکلات حوزه زغالسنگ با جنابعالی داشتیم و حتی اعلام آمادگی کردیم در صورت واقعی شدن نرخ با توجه به هزینه‌های تولید به سمت خودکفایی حرکت کنیم اما متأسفانه هیچ‌گونه پاسخی دریافت نشد و حتی در مورد واردات تجهیزات ایمنی معادن زغالسنگ هم که نیاز به ارز ناچیزی داشت هیچ‌گونه اقدامی انجام نگرفت.» حال در شرایط غفلت مسئولان در خصوص ایمنی معادن شاهد از دست رفتن جان یک کارگر دیگر هستیم.
غفلت از جان کارگران در فرآیند سیاست‌گذاری
بهره‌مندی از ظرفیت‌های معدنی مسیر توسعه صنعتی و اقتصادی کشور را تسهیل می‌کند. بااین‌وجود هم‌گام توجه به برداشت از ذخایر معدنی و توسعه فرآوری، موضوع ایمنی نیز باید در اولویت قرار گیرد.در طول سال‌های گذشته خبرهای متعدد و تلخی از وقوع حوادث در فرآیند استخراج از معادن به‌ویژه معادن زغالسنگ منتشرشده است. فعالیت در معدن زغالسنگ به سبب ویژگی‌های این محصول معدنی و نحوه استخراج آن از تونل‌های زیرزمینی با مخاطرات بسیاری همراه است. بهره‌مندی از فناوری‌های نوین، مسیر استخراج از معادن زغالسنگ را در سال‌های اخیر تسهیل کرده است. اما فرآیند معدنکاری در ایران همچنان در اغلب موارد به روش‌های سنتی در حال انجام است و ایمنی به دلایل مختلفی، نادیده انگاشته می‌شود. امید می‌رود مسیر اصلاح فرآیند ایمنی در معادن در دستور کار سیاست‌گذاران قرار گیرد.
حوادث ادامه‌دار معدنی
از بزرگ‌ترین و تلخ‌ترین حوادث معدنی کشور می‌توان به حادثه معدن زغالسنگ یورت استان گلستان در سال ۱۳۹۶ اشاره کرد که بر اثر آن ۴۳ معدنچی جان باختند. متاسفانه این دست حوادث در سال‌های اخیر نیز ادامه‌دار بوده‌اند. عصر روز یکشنبه ۱۲ شهریور امسال نیز یکی از تلخ‌ترین حوادث معدنی ایران در معدن زغالسنگ طزره واقع در شمال‌شرقی شهرستان دامغان رخ داد و بر اثر آن، ۶ معدنچی جان خود را از دست دادند. این حوادث تلخ در شرایطی جان کارگران را می‌گیرد که ایمنی در معادن یکی از مواردی است که باید با دید سیاست‌گذاری از سوی حاکمیت برای بهبود و ازتقای آن تلاش کرد. درحالت کلی می‌توان این‌طور ادعا کرد که پیشرفت فناوری بر حوزه ایمنی معادن بسیار اثرگذار است. خودکارسازی و فناوری رباتیک در موضوع ایمنی حائز اهمیت هستند و می‌توانند سالانه جان هزاران نفر را نجات دهند. هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، واقعیت مجازی، وسایل نقلیه خودران و….، ازجمله تکنولوژی‌های نوینی هستند که بهره‌مندی از آنها، تأثیر بسزایی در کاهش حوادث و همچنین نجات جان انسان‌ها دارد.
فناوری‌های مختلف با جمع‌آوری اطلاعات و پردازش هوشمند آنها می‌توانند در هشداردهی خطرات به کارکنان اثرگذار باشند. هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و پهپادها بسیار کاربردی هستند. علاوه‌براین جایگزینی ربات به‌جای انسان در مناطق پرخطر، صدمات و تلفات انسانی را به‌شدت کاهش خواهد داد. فناوری‌های رباتیک، پهبادها و وسایل نقلیه خودران در زمینه حذف نیروی انسانی از محیط خطر کاربرد برجسته‌ای دارد. این فناوری‌ها می‌توانند از معدنکاری در محیط‌های ناایمن جلوگیری کنند. بنابراین فناوری‌های نوین یا به‌عنوان ابزار کمکی و تکمیلی در فرآیند کاری معدنکاران وارد می‌شود و ایمنی آنها را ارتقا می‌دهد یا جایگزین انسان در محیط پرخطر خواهد شد.
فاصله معنادار معادن از ایمنی
وضعیت ایمنی در معادن ایران به‌شدت بغرنج است. بر اساس گزارش منتشرشده توسط مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، از منظر آمارهای ایمنی معادن، پیمایش‌های دوره‌ای مرکز آمار از معادن در حال بهره‌برداری کشور حکایت از آن دارد که سطح ایمنی و بهداشت در صنعت معدنکاری کشور با نقطه مطلوب فاصله بسیاری دارد. به‌عنوان نمونه از مجموع 4هزار و۹۱۳ معدن در حال بهره‌برداری کشور در سال ۱۳۹۵، تنها ۶۰۸ معدن دارای واحد «بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست» بوده‌اند. بر اساس آمار سال ۱۳۹۶ نیز در میان 5هزار و۳۵۳ معدن در حال بهره‌برداری، صرفاً ۷۶۱ معدن به واحد HSE مجهز شده‌اند. یعنی بخش بزرگی از معادن کشور حتی نسبت به ابتدایی‌ترین شرایط ایمنی نیز بی‌توجه هستند.
بنابراین باید اقرار کرد که شرایط ایمنی در معادن کشور مناسب نیست. اقداماتی که تاکنون در این بخش انجام‌گرفته ازجمله قانون‌گذاری، تشکیل کمیته‌ها، عقد تفاهمنامه، ابلاغ دستورالعمل یا وضع استانداردها که توسط سازمان‌های متولی و طی سالیان مختلف انجام‌شده، نتوانسته به موفقیت شگرفی در کاهش حوادث منتهی شود.
همان‌طور که پیش‌تر هم اشاره شد تجربه جهانی حکایت از آن دارد که فناوری‌های نوین قابلیت محقق کردن اهداف چالش در حوزه ایمنی صنعتی و به‌ویژه معادن را دارند. علاوه بر این نظارت‌های قانونی، استاندارسازی و کنترل بر اجرای فعالیت‌های معدنی، تأثیر بسزایی بر بهبود شرایط خواهد داشت.
حوادث در معادن زیرزمینی همچون معادن زغالسنگ اغلب به دلیل ضعف در تهویه هوا، امکانات نامناسب نگهداری و مهار دیواره‌ها و سقف تونل‌ها و… رخ می‌دهد. سیستم تهویه مناسب هوا در معادن زغالسنگ به‌واسطه ضریب گازخیزی، اهمیت بالایی دارد. نبود تهویه مناسب باعث تجمع گاز می‌شود و خطر مسمومیت، خفگی، انفجار و ریزش‌های سنگین در تونل‌ها را بالا می‌برد. ناکارآمدی سیستم نگهداری دیواره‌ها و سقف ریزشی، به‌ویژه در معادن زغالسنگ که عمدتاً دیواره‌ها ریزشی هستند و نگهداری ضعیف است، باعث ریزش تونل‌ها می‌شود و مسیرهای مربوط به معدن را مسدود و به‌این‌ترتیب، تهویه را هم با مشکل روبه‌رو می‌کند و باعث خفگی یا حتی انفجار می‌شود.
جدای از انفجار که آسیب‌های غیرقابل جبرانی را به معدنکاران تحمیل می‌کند، خود فعالیت معدنکاری نیز به‌مرور سلامت افراد را متأثر می‌کند. ذرات معلق ناشی از معدنکاری می‌تواند برای سلامتی افراد شاغل در معدن و ساکنان نواحی اطراف، مشکلات جبران‌ناپذیری را ازنظر بهداشتی ایجاد کند. فعالیت‌های آتشباری نیز در رده فعالیت‌های خطرناک معدنکاری هستند. بخشی از فعالیت‌های معادن روباز یا زیرزمینی از طریق مواد ناریه انجام می‌شود و بی‌توجهی به ضوابط و اصول این عملیات و ورود افراد غیرمتخصص در ارائه خدمات آتشباری، باعث حوادث جبران‌ناپذیری در معادن می‌شود و تلفات و خسارت‌های جبران‌ناپذیری را به همراه دارد. بنابراین نظارت بر تمامی فرآیندهای معدنی ضروری و لازمه حفظ جان و سلامت کارگران این بخش است.
سخن پایانی
بازرسی مستمر سازمان نظام‌مهندسی معدن از نحوه فعالیت بهره‌برداران یکی از اقدامات ضروری برای کاهش حوادث معدنی در کشور است. به این منظور، توصیه‌شده است بازرسانی در نزدیکی معادن مستقر شوند تا عملیات بهره‌برداری و اکتشاف معادن و رعایت استانداردهای ایمنی را بی‌وقفه رصد کنند. اما تحقق این دست خواسته‌ها نیازمند تخصیص بودجه و سرمایه‌گذاری کافی و همچنین نظارت دقیق است؛ یعنی عزمی جدی برای کاهش آمار حوادث معدنی، نیاز است.
