در پی حادثه دردناک انفجار در یکی از معادن زغال سنگ کشور که به جان‌باختن 50کارگر منجر شد، بار دیگر توجه‌‌‌ها را به مساله ایمنی در معادن جلب کرده است و مشخص گردید که توانمندیهای فنی و اقتصادی صنعت معدن ایران با استانداردهای جهانی فاصله زیادی دارد. حاشیه سود پایین معادن زغال سنگ، انگیزه و توان مالی برای سرمایه‌گذاری در فناوریهای پیشرفته ایمنی را کاهش داده است.
این فاجعه که ناشی از انفجار گاز متان بود، ضرورت بررسی دقیق‌‌‌تر مسائل فنی و علمی مرتبط با ایمنی در معادن را برجسته می‌‌‌سازد. معادن زغالسنگ با چالش‌‌‌های منحصربه‌فردی در زمینه ایمنی روبه‌رو هستند. گاز متان (CH4) که به طور طبیعی در لایه‌‌‌های زغالسنگ وجود دارد، عامل اصلی خطر در این معادن محسوب میشود. این گاز در غلظت‌‌‌های بین 5 تا 15درصد در هوا، محدوده انفجاری خود را دارد و در این شرایط، حتی یک جرقه کوچک می‌‌‌تواند موجب انفجار مهیبی شود. علاوه بر خطر انفجار، تجمع متان می‌‌‌تواند باعث کاهش اکسیژن در فضای معدن شده و خطر خفگی را برای کارگران ایجاد کند. در معادن، دو منبع اصلی گاز متان وجود دارد: نشت مداوم گاز از لایه‌‌‌های زغالسنگ که نیاز به تهویه مستمر دارد و پاکت‌‌‌های گازی که حفره‌‌‌های بزرگ حاوی گاز متان فشرده هستند. این پاکت‌‌‌های گازی در صورت آزاد شدن ناگهانی، می‌‌‌توانند حجم زیادی گاز را در مدت کوتاهی وارد فضای معدن کرده و خطر جدی ایجاد کنند.
با توجه به نظرات کارشناسی و بررسی‌‌‌های علمی، می‌‌‌توان گفت که مدیریت ایمنی در معادن گازی نیازمند رویکردی جامع و چندبعدی است. استفاده از فناوریهای پیشرفته شناسایی و مدیریت پاکت‌‌‌های گازی، مانند روش‌های ژئوفیزیکی توموگرافی سیستمیک و الکتریکی، می‌‌‌تواند به شناسایی دقیق محل و حجم پاکت‌‌‌های گازی کمک کند. این اطلاعات برای برنامه‌‌‌ریزی استخراج ایمن و تخلیه کنترل‌شده گاز حیاتی است. سیستم‌های تهویه پیشرفته و هوشمند که قادر به تنظیم خودکار جریان هوا براساس میزان گاز تشخیص داده شده هستند، می‌‌‌توانند به کنترل موثرتر سطح گاز در معدن کمک کنند. همچنین، مانیتورینگ مداوم و در زمان واقعی با استفاده از شبکه‌‌‌ای از سنسورهای پیشرفته در سراسر معدن، امکان واکنش سریع به تغییرات ناگهانی در سطح گاز را فراهم می‌‌‌آورد.
در معادن زغالسنگ گازی، تجهیزات ایمنی خاصی موردنیاز است. سنسورهای گاز، با قیمتی حدود 27میلیون تومان، از ضروریات هر معدن زغالسنگ محسوب می‌‌‌شوند. این سنسورها قادرند حتی غلظت‌‌‌های پایین گاز متان را تشخیص داده و هشدارهای لازم را صادر کنند. این سیستم به طور مداوم کیفیت هوا را بررسی کرده و در صورت افزایش غلظت گازهای خطرناک، هشدار می‌دهد. در ورودی هر تونل، تابلویی نصب شده که وضعیت گاز را نشان می‌دهد. این تابلوها اطلاعات لحظه‌‌‌ای از میزان گاز موجود در بخش‌‌‌های مختلف معدن را ارائه می‌دهند. در شروع هر شیفت کاری، گازسنجی انجام میشود و نتایج آن در این تابلوها ثبت میشود.
این اقدامات حداقل‌‌‌های ایمنی هستند که در تمام معادن زغالسنگ ایران، حتی معادن کوچک‌تر، باید رعایت شوند. یکی از چالش‌‌‌های اصلی در معادن گازی، مدیریت پاکت‌‌‌های گازی است
توانمندیهای فنی و اقتصادی صنعت معدن ایران با استانداردهای جهانی فاصله زیادی دارد. قیمت‌گذاری دستوری و حاشیه سود پایین معادن زغالسنگ، انگیزه و توان مالی سرمایه‌گذاری روی فناوریهای پیشرفته ایمنی را کاهش داده است. در کشوری که تهیه تجهیزات با قیمت‌های چند برابری امکان‌‌‌پذیر است، تامین فناوریهای پیشرفته ایمنی برای بسیاری از معادن دشوار است.
اختصاص بخشی از درآمد صنعت فولاد که از زغالسنگ به عنوان ماده اولیه استفاده می‌کند، به ارتقای ایمنی در معادن زغالسنگ کمک خواهد کرد که این مبلغ باید صرفا برای خرید تجهیزات پیشرفته ایمنی، آموزش کارکنان و بهبود زیرساخت‌‌‌های ایمنی هزینه شود.
در بعد اقتصادی، همان‌طور که اشاره شد، چالش‌‌‌های مالی یکی از موانع اصلی در راه ارتقای ایمنی معادن است. اما باید توجه کرد که سرمایه‌گذاری در ایمنی، در درازمدت می‌‌‌تواند به افزایش بهره‌‌‌وری و کاهش هزینه‌‌‌های ناشی از حوادث منجر شود. بنابراین، نیاز است که سیاستگذاران و مدیران صنعت، ایمنی را نه به عنوان یک هزینه، بلکه به عنوان یک سرمایه‌گذاری ضروری برای پایداری و سودآوری بلندمدت در نظر بگیرند.
در سطح ملی، تدوین و اجرای استانداردهای سختگیرانه‌‌‌تر ایمنی، همراه با نظارت دقیق و مستمر بر اجرای آنها، می‌‌‌تواند نقش مهمی در پیشگیری از حوادث داشته باشد. همچنین، ایجاد سیستم جامع گزارش‌‌‌دهی و تحلیل حوادث و شبه‌‌‌حوادث می‌‌‌تواند به شناسایی نقاط ضعف و بهبود مداوم پروتکل‌‌‌های ایمنی کمک کند.
در پایان، باید تاکید کرد که ایمنی در معادن یک مساله پیچیده و چندوجهی است که نیازمند همکاری تمام ذی‌نفعان، از جمله دولت، بخش خصوصی، کارگران و جامعه علمی است. حادثه اخیر باید به‌عنوان یک هشدار جدی برای بازنگری در سیاست‌‌‌ها و رویکردهای موجود در نظر گرفته شود. هرچند بهبود وضعیت ایمنی در معادن ممکن است هزینه‌‌‌بر باشد، اما باید در نظر داشت که هیچ هزینه‌‌‌ای با ارزش جان انسان‌‌‌ها قابل مقایسه نیست.
امید است که با درس گرفتن از این حادثه تلخ و اتخاذ تدابیر لازم، شاهد ارتقای چشمگیر ایمنی در معادن زغالسنگ و سایر صنایع کشور باشیم. این امر نه‌تنها به حفظ جان کارگران زحمتکش کمک خواهد کرد، بلکه می‌‌‌تواند به توسعه پایدار صنعت معدن و رشد اقتصادی کشور نیز یاری رساند. فراموش نکنیم که پشت هر آمار و رقمی از حوادث معدنی، انسان‌‌‌هایی هستند با آرزوها، امیدها و خانواده‌‌‌هایی که چشم‌انتظار بازگشت ایمن آنها هستند.
